Біздің планетада ғалымдар ашуды армандайтын көптеген жұмбақтар бар. Бір жерден екінші жерге тентіреп жүрген көлдің оқиғасы көпке ертегідей көрінді, бірақ мұндай су қоймалары бар.
Көлдің зерттелу тарихы
19 ғасырдың аяғында атақты саяхатшы Н. М. Пржевальский Орта Азияға жаңа экспедицияға аттанды. Оның Уссури аймағына жасаған алғашқы сапары жас зерттеушіні шыңдаған қызықты шытырман оқиға болды. Орталық Азияға экспедициялар өте қиын болды, бірақ ғалым барлық сынақтарға табандылықпен төтеп беріп, аптап ыстық күн астында және шөлдің жанып тұрған құмында жазбалар жүргізді.
Жаңа экспедиция Лоп Нор көлі орналасқан жерге аттанды. Бүгінде ол Қытай жерінде орналасқан Тарим (Қашқар) жазығының оңтүстік-шығыс бөлігінде картада белгіленген.
Экспедицияның қиындықтары
Ол кездегі көлаз адамдар білетін, оны ежелгі географтар 7 ғасырда-ақ ежелгі карталарда бейнелеген және ол туралы жаңа ақпарат болған жоқ. Бұл сапар Қытай үкіметінің орыс экспедициясына деген күдікті көзқарасымен қатар жүрді. Пржевальский үлкен қиындықпен жаңа зерттеуге құжаттарды алды, бірақ билік оның әрекетін үнемі қадағалап, тіпті оған кедергі келтірді.
Шолинг өзені
Аса үлкен, бірақ таяз көлге ағып жатқан Тарим өзеніне жеткен саяхатшылар тоқтады. Жергілікті тұрғындар оған Қара-Буран атауын берді, аудармада «Қара дауыл» дегенді білдіреді. Көбінесе қатты желмен ол жағалаудан асып, айналаны су басқан.
Шығыста өзен мүлде көзден таса болғанша кішірейе берді. Саяхатшы өз бақылауларын былайша сипаттайды: «Қара-Бұраннан шығып, көршілес шөл басып жатқандықтан, Тарым көлемі кішірейеді. Ол жанып тұрған демімен барлық ылғалды сіңіреді.
Өзен өледі, бірақ өлмес бұрын өзінің соңғы күшімен шағын көлге құяды, ол ежелден Лоп Нор деп аталып кеткен батпақ болып шықты.»
Табылған көл
Саяхаттың мақсаты орындалды: Қытай географтары айтқан көл 100 шақырымға созылды. Пржевальский оны ұзынынан кесіп өтпек болды, бірақ қалың қамыс су бетін түгелге дерлік жауып тұрғандықтан мұны істей алмады.
Тұрғындар 30 жыл бұрын Лоп-Нор көлі өзінің тереңдігімен және қалың тоғайсыздығымен ерекшеленетінін айтты. Бірақ жыл сайын өседіқамыс, барар жері жоқ су жағадан асып кетті.
Ғылым үшін құнды материал
Айналаның бәрін мұқият зерттеген ғалым ғылыми құндылығы бар орасан зор материал жинады. Баяндамада зерттеуші көл суының өзі тұщы, ал жағалауға жақын жерде топырақтың тұздарын ерітетіндіктен тұзды дәм болатынын көрсетті. Ол егжей-тегжейлі карта жасап, онда Лоп-Нор көлі мен Тарим өзенінің орнын белгіледі.
Материал ғылыми әлемде нағыз сенсацияға айналды және әртүрлі тілдерге аударылды. Таңғажайып су қоймасының сипаттамасы басқа зерттеушілердің, соның ішінде Қытайдың неміс білгірі - Рихтхофеннің де жүрегіне батып кетті.
Ғалымдар арасындағы келіспеушіліктер
Ол, түптеп келгенде, орыс саяхатшысы Лоп Нор көлін сипаттағанда қателескенін айтты. Оның күмәндануының басты себебі су қоймасы ғалым тапқан жерден әлдеқайда әрі басқа жерде белгіленген ескі карталар болды. Пржевальскийдің тұщы су туралы мәлімдемесі немісті де ыңғайсыздандырды, өйткені бұрын ол тұзды болуы керек деп есептелген.
Орыс ғалымы Қытай географиялық карталарындағы қателерді көрсетіп, олардың жетілмегендігін атап өтті.
Кімдікі дұрыс екені туралы ұзақ уақыт бойы қызу пікірталастар болды. Жеңімпазды анықтау үшін Пржевальскийдің жорығынан кейін бірнеше шетелдік экспедициялар жиналды. Орыс зерттеушісі көмекшілерімен бірге көлге тыным бермеген жаңа жолға шықты.
Лоп көлінің құпиясы
Ғалым Козловтың ізбасары дәл осы тұлға болып шықтыбарлық дауларға нүкте қою. Пржевальский жасаған картаға қарап, жергілікті тұрғындар құмды деп атаған шығыстағы кеуіп қалған өзен арнасына назар аударып, бұрын Лоп Нор ауданының картасы мүлде басқа деген қорытындыға келген.
Кезінде өмір сыйлаған су көзінен айырылған Тарым шіруге түсіп, Лоп Нор көліне әсер етіп, көз алдымызда жоқ болып кетті. Бір қызығы, оның кеуіп кетуімен тағы бір су қоймасы қайта пайда болды, ол дәл қытай ғалымдары бейнелеген жерде орналасқан. Дау-дамайда жеңілгендер жоқ, зерттеушілердің әрқайсысы өзінше дұрыс болған екен.
30 шақырымға ауысқан Лоп Нор көлі бір жерден екінші жерге кезіп, өзеннің құбылмалы бағытына бағынатын өте сирек кездесетін табиғи құбылыс болып шықты.
Зерттеу жалғасуда
2014 жылы қытайлық зерттеушілер Арал тағдырын қайталайтын жоғалған көлді ауқымды зерттеуге кірісті. Лоп Нор аймағында көне өркениет қалдықтары табылды. Оның жағасынан Ұлы Жібек жолы өткен деп есептеледі.
Роумингтегі Лоп-Нор көлі тек қытайлық мамандарды ғана емес, сонымен қатар іргесінде орналасқан Лоулан патшалығының жоғалып кетуінің құпиясын ашуға тырысып жатқан әлемнің түкпір-түкпірінен келген ғалымдарды да қатты қызықтырады. су қоймасы қирандыға айналды. Жаңа зерттеулер өркениеттің көптеген құпияларын ашады деп сенейік.
