Жайық салалары: сипаттамасы

2024 Автор: Harold Hamphrey | [email protected]. Соңғы өзгертілген: 2024-01-17 11:54

Төрешілер патшаны, ал ағындар үлкен өзендерді жасайды. Олар негізгі арнаны сумен толтырады, оның бассейні мен жағалау сызығын құрайды. Олардың саны бірден бірнеше ондағанға дейін өзгеруі мүмкін. Оралдың барлық салалары ұзындығы бойынша одан төмен. Өздерінің арасында олар ағын бағыты бойынша солға және оңға бөлінеді.

Орал

Оралдың көне атауы – Яик. Осылайша ол 1775 жылдың 15 қаңтарына дейін, орыс императрица II Екатерина өз жарлығымен өзен атауын өзгерткенше аталды. Оған себеп Пугачев көтерілісі болды, ол басылғаннан кейін ол туралы кез келген атауды халық жадынан өшіру үшін сол аймақтың көптеген географиялық атаулары өзгертілді.

Өзен ұзындығы бойынша Еуропада 3-ші орында, тек Дунай мен Еділ ғана алда. Бұл Каспий теңізін құятын екінші үлкен су артериясы. Жайықтың бастауы Дөңгелек төбенің баурайында (Оралтау жотасы, Башқұртстан) 637 метр биіктікте орналасқан. Жайықтың алғашқы салалары – сол жағында аты жоқ өзен, оң жағында Шаған (ең үлкендерінің бірі) бастауынан бір шақырымға жетпей ағады. Олардың жалпы саны 82: 44 - оң, 38 - сол.

Негізгі арнаның ұзындығы 2428 шақырым. Ресейде ол алдымен Башқұртстан аумағы арқылы өтеді, содан кейін Челябі және Орынбор облыстары арқылы өтеді. Оның үстіне, соңғысында Жайық 1164 шақырымдық ресейлік жолдың көп бөлігін өтеді. Қазақстанда ол өз суын Атырау және Батыс Қазақстан облыстары арқылы 1082 шақырымға өткізеді.

Алабынның ауданы (өзеннің өзі, оның атырауы, Оралдың салалары, су қоймалары) 231 000 км2. Жоғарғы Жайық ені 80 метрге жететін таулы таяз (1,5 м-ге дейін) өзенге ұқсайды. Верхне-Оралдан жалпақ сипат алады. Одан әрі жартасты жағалардан өтіп, Орскіге дейін сызаттарға толы. Өзеннің оң саласынан кейін Сақмара тынышталып, тыныш ағыны бар кең иірімді арнаға ие болады.

Оң

Картаға қарасаңыз, өзен ортасы қалыңдаған және қысқа бұтақтары бар қисық ағашқа ұқсайды. Көптеген өзендердің ұзындығы 20 километрден аспайды. Жайық өзенінің оң жақ салалары сол жақтарының санынан асып кеткенімен, жалпы су көлемі жағынан олардан төмен. Ірі өзендер қатарына өзендер жатады (ұзындығы км):

Губерля – 111;
Кіші ит ағашы – 113;
Ертек – 134;
Таналық – 225;
Шаған – 264;
Big Dogwood – 172;
Сакмара – 798.

Жайықтың ең үлкен оң саласы – Сақмара. Өзеннің лайықты ұзындығынан басқа, оның 2-ші ретті көптеген салалары бар. Ол негізгі арнаға параллель дерлік ағады. Оның жоғарғы ағысы биік тік жағалаулары бар тау өзендеріне тән, орта және төменгі ағысы кең, тыныш,жазық өзен.

Оң жақ салаларының тізімі:

Сағаның атауы	Ауыздан қосылу (км)	Өзен ұзындығы (км)
Шаған (Шаған, Үлкен Шаған)	793	264
Шекара	885	80
Быковка (Үлкен бұқа)	897	82
Эбулатовка	901	82
Ертек	981	134
Кош	1002	47
Үлкен тіс тазалағыш	1192	16
Қамыш-Самарқа	1202	26
Ельшанка (Токмаковка)	1229	18
Кілттер	1237	19
Тізбек	1246	13
Қарғалқа (Үлкен Қарғалқа)	1262	70
Сакмара	1286	798
Алабайталка	1484	12
Эльшанка	1518	15
Құрғақ алқап	1531	12
Мечетка (Кукряк)	1541	19
Ақсақал	1555	18
Құрғақ өзен	1407	12
Тоқу	1436	28
Қаралға	1558	21
Бірінші лас	1559	12
Письянка	1583	18
Эльшанка	1596	17
Kinderla (Linnet)	1614	22
Құрғақ өзен	1622	22
Губерля	1633	111
Таналық	1827	225
Үлкен Ұртазымқа	1885	87
Арық	2002	81
Big Dogwood	2014	172
Янгелька	2091	73
Кішкентай ит ағашы	2172	113
Rust	2177	16
Ямская	2264	20
Ялшанка (Эльшан)	2293	11
Қаранелға	2316	13
Миндяк	2320	60
Кіші Түсті	2361	18
Тарлау	2376	11
Қорғаш	2381	21
Birsya	2390	30
Барал	2398	21

Сол

Ең үлкен сол жақ салалары (ұзындығы км):

Зингейка –102;
Большая Караганка – 111;
Ұрта-Бұртя – 115;
Гумбайка - 202;
Үлкен құмақ – 212;
Кеуде - 174;
Немесе - 332;
Ілек – 623.

СолғаЖайық өзенінің бір саласы – Елек – Мутожар тауларынан (Оңтүстік Қазақстан) бастау алады. Өзенге жақын жерде жақсы дамыған алқапта көптеген көлдер мен арналарға бай екі жайылма террассалар бар. Бассейннің жалпы ауданы 41300 км², жылдық су шығыны шамамен 1500 м^{3, орташа су шығыны 40 м³/с. Елек – көктемгі тасқыны айқын дала өзені. Оралдың ең үлкен сол жақ саласы орасан зор су жинайтын алқапқа қарамастан өзін ең мол деп санамайды.}

Сол жақ салалары:

Сағаның атауы	Ауыздан қосылу (км)	Өзен ұзындығы (км)
Атаусыз	905	21
Солянка (Джакси-Бурлю, Джекси-Бурлю)	924	51
Қара	1173	96
Тіс шұқығыш	1196	17
Крестовка	1221	19
Донгуз	1251	95
Илек	1085	623
Аты жоқ	1471	14
Бердянка	1323	65
Буртя	1404	95
Урта-Буртя	1480	95
Тұзлуккөл (Тузлук-Көл)	1500	20
Қарағашты	1514	13
Бөрлі	1528	37
Атаусыз	1557	13
Жаңғығашсай (Жаңғыз-Ағаш-Сай)	1569	12
Әлімбет	1595	45
Атаусыз	1629	12
Терекла (Қосағач)	1641	23
Шошка (кубок)	1662	47
Айқай	1715	332
Үлкен Құмақ (Құма, Құмақ)	1733	212
Кеуде (Суындық)	1828	174
Ташла	1847	31
Burle	1860	29
Төменгі қаз	1907	18
Орта қаз	1916	15
Жоғарғы қаз	1938	23
Үлкен Қарағанды (Қарағанка)	1959	111
Күнәһар	2018	10
Құрғақ	2037	16
Зингейка	2104	102
Гумбейка	2116	202
Құрғақ өзен	2136	31
Ұрылар (Аще-Бұтақ, Қара-Бұтақ)	2217	26
Урляда	2274	42
Қандыбұлақ	2343	23

Қолдану

Жайық кеме жүретін өзен емес. Оны пайдаланудың негізгі бағыты – туризм және балық аулау. Оралдың салалары сұлулығы мен балықтың болуы жағынан негізгі арнадан кем түспейді, оларда 30-ға жуық түрі оқылады. Жағалауда көптеген туристік базалар салынды.

Өзен пайда болған көлдер табиғатты жақсы көретіндердің назарын аударадыдемалыс. Әдемі құмды жағажайлар, тыныш су және тамаша балық аулау кез келген сұранысты қанағаттандырады.

Магнитогорск және Халилов металлургиялық зауыттары өз жұмыстарында Жайық суын пайдаланады. Ириклинская селосының жанынан су электр станциясы салынды. Ауыл шаруашылығында егістіктерді суару үшін қолданылады.